NEVŞEHİR VE YAKIN ÇEVRESİ KAYA MEZARLARI VE ÖLÜ GÖMME GELENEKLERİNİN BELGELENMESİ
PROJENİN AMACI VE KONUSU
Anadolu’da ölen kişiyi eve benzer bir mezara gömme geleneği MÖ 3. bin yıldan başlayarak Roma İmparatorluk Dönemi’nin sonlarına kadar devam eden uzun soluklu bir gelenektir. Bu durum mimari açıdan farklı mezar tiplerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu gelenekten doğan mezar tipleri içinde en popüler olanlarından biri de kaya mezarlarıdır.
Kapadokya bölgesi peyzajında sıklıkla karşılaşılan, yapısı gereği doğal ve kültürel miras unsurlarının her ikisini birden bünyesinde barındıran kaya mezarları, bu özellikleriyle tıpkı bölgede birçok örneği bulunan kaya oyma cami ve kiliseler gibi ünik bir yapı arz etmektedir. Buna karşın kaya mezarlarının bu ilk iki yapı ile bilinilirlikleri karşılaştırıldığında, Anadolu kaya mezarları ve ölü gömme geleneği içindeki bilinirlikleri onlarla aynı oranda değildir. Hakkında neredeyse yok denecek kadar az bilgi bulunan bölge kaya mezarları daha çok inşa edilmiş oldukları Hellenistik ve Roma dönemi için bilgi verici niteliktedir. Hal böyle olmasına karşın bölgede söz konusu dönemleri; ölü gömme gelenekleri, ölü kültü ve kaya mezarları açısından bütüncül bir yaklaşımla ele alan herhangi bir kapsamlı araştırmanın olmaması dikkati çekicidir.
Bu noktadan hareketle “Nevşehir Çevresindeki Kaya Mezarlarının ve Ölü Gömme Geleneklerin Belgelenmesi” projesinin amaçlarından biri Kapadokya Bölgesi Kültürel Miras’ında karanlıkta kalmış bu alanların ve kültürel geleneğinin ulusal ve uluslararası bilimsel platformlarda tanınırlığını artırarak korunmalarına ve bölgenin doğal ve kültürel mirasının sürdürülebilirliğine katkı sağlamaktır. Bu kapsamda Nevşehir ve civarında tespit edilen kaya mezarları ve arkeolojik verileri, dijital arkeoloji yöntemleri ile belgelenerek, temsil ettikleri dönemi en iyi yansıtan örneklerin modellemelerin yapılarak incelenmesi yoluyla söz konusu kültürel miras alanlarının ve ilişkili oldukları ölü gömme geleneklerinin bölge içindeki bölgeler arasındaki yerinin belirlenmesi de projenin bir diğer amacını oluşturmaktadır. Diğer yandan, mezarların arkeolojik, jeolojik özelliklerinin ve tahribat unsurlarının belirlenmesine yönelik çalışmaların tamamlanmasıyla bu mezarlarla içinde bulunduğu nekropollerin koruma ve iyileştirme politikalarına ve projelerine de referans kaynağı olacak bir veri tabanının da oluşturulması planlanmaktadır.
Pproje Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesinin İhtisaslaşma Stratejisi misyonuna paralel olarak, Kapadokya kültürel mirasının sürdürülebilirlik yaklaşımı içinde korunması, aktarılması ve bölgenin kolektif hafızasının oluşturmasına da katkıda bulunma amaçlarını taşımaktadır.
PROJENİN ÖNEMİ
Yazılı Antik metinler Kapadokya Bölgesinin Hellenistik ve Roma Dönemi’nde canlı bir kültürel ve dini yaşamın varlığına işaret etseler de söz konusu dönemlere ilişkin arkeolojik bulgular çok büyük oranda eksiktir. Önerilen proje bağlamında bölgede gerçekleştirilecek arkeolojik araştırma ve belgeleme çalışmalarıyla ulaşılacak sonuçlar, antik yazılı kaynaklarla arkeolojik verilerin birleştirilmesine imkân sağlayarak söz konusu dönemlere daha bütüncül bir bakış açısıyla bakmaya olanak sağlayacaktır.
Bu noktadan hareketle projenin özgün değerini ve önemini birkaç maddede toplamak mümkündür;
1-Nevşehir ve çevresini hedef alan araştırmalara bakıldığında mevcut yüzey araştırması ve kazılara göre literatüre girmiş kaya mezar sayısı ile Nevşehir Kültür Envanterine girmiş kaya mezarı sayısı arasında büyük bir uyuşmazlık bulunmaktadır. Büyük bir hızla tahrip edilen bölge mezarlarının yerlerine ve isimlerine, Türkiye’nin arkeoloji yerleşimleri raporu olan TAY (Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri) Projesi envanteri içinde dahi rastlanmamaktadır. Bu noktada yeni keşfedilen söz konusu varlık alanlarının bu proje kapsamında, koordinatlarının belirlenerek plan ve kesitlerinin çıkartılması, haritalanarak sayısallaştırılmasıyla belgelenerek tescille önerilmesi söz konusu alanların Ulusal Kültürel Miras Veri Tabanına aktarılmasını sağlayacaktır.
2-Alanların Ulusal Kültür Miras Veri Tabanında yer almasıyla birlikte, bu yapılara yönelik tehditler daha fark edilir hale gelecek ve bu tehditlerin yönetiminde gerekli olan risk analizinde, bu projeyle elde edilmiş veriler ana veri olarak kullanılabilecektir.
3-Bu proje kapsamındaki çalışmayı özgün ve önemli kılan bir diğer unsur da kullanacağı dijital teknolojisiyle gerçekleştirecek haritalama ve belgeleme çalışmalarıdır. Bölgede bu kapsamda daha önceden gerçekleştirilmiş bir başka kaya mezarı araştırma örneği bilinmemektedir.
Kapadokya’nın Helenistik ve Roma Dönemi’ne ait sivil ve dini yaşamına ilişkin verilerin bulunduğu Nevşehir ve yakın çevresi, Kapadokya Bölgesi özeli ile Kilikia Bölgesi (ki Geç Hellenistik-Erken Roma Dönemi’nde her iki bölge aynı yönetici tarafından idare edilmiştir) ve Anadolu’nun diğer bölgelerinde tespit edilen kaya mezarları ile karşılaştırıldığında, sahip olduğu yayılım alanının büyüklüğü bakımından gerçekten etkileyicidir. Dünyadaki benzer örnekleri ile karşılaştırıldığında ise bazı mezarların sahip olduğu yapısal özelliklerin ünik oluşu ile ölü gömme gelenekleri bu mezarları eşsiz kılmaktadır ve bölgeyi eşsiz kılmaktadır.
PROJENİN BÖLGESEL KALKINMAYA KATKISI
Projenin kuşkusuz üniversite, bölge ve bilime katkı sağlayacak kazanımları bulunmaktadır.
Projenin Bölgesel Refaha Katkısı projenin özgün değeri ve önemi bölümünde de bahsedildiği gibi; proje kapsamında incelenen henüz varlıkları bilinmeyen jeo-arkeolojik ve kültürel miras alanlarının dijital teknolojilerle koordinatları belirlenecektir. Yapıların halihazır durumlarının, plan ve kesit, modelleme ve haritalama çalışmaları sonucunda belgelenmesi sağlanacaktır. Böylece bu alanların, korunması, toplumsal refaha katkı sağlayacak şekilde ulusal ekonomiye nasıl kazandırılacağına ilişkin yönetim planlarının hazırlanması noktasında önemli bir veri tabanı oluşturacaktır. Diğer yandan Ulusal ve Bölgesel Kültürel Miras Veri Tabanına kazandırılmış bu alanların, sahip olduğu yeni turizm destinasyonu yaratma potansiyeli göz önünde bulundurularak, bölge turizm politikaları kapsamında değerlendirilmesinin yolu açılarak, ulusal ekonomiye ve bölgesel refaha katkı sağlanabilecektir.
Bu sayede Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesinin bölge kültürel miras turizminde bilimsel bilgiyi üretme, yayma, bunu turizme kazandırarak bölge ekonomisine katkı sağlama konusundaki hedefini gerçekleştirmesi ve öncü rol alması da mümkün olacaktır.
ARAŞTIRMA VE BELGELEME ÇALIŞMALARI:
Pek çoğu kaya nekropolü (mezarlıkları) içinde bulunan mezarların dağlım alanlarının coğrafi bilgi sistem teknolojisi ile belirlenmesinin ardından, mezarların korunma durumları fotoğraflanarak belgelenmiş, jeolojik özellikleri belirlenerek korunma durumları kayıt altına alınmıştır.
Araştırılan alanda tespit edilen ve ulaşılabilen tüm mezarların arazideki dijital belgeleme çalışmaları tamamlanmış olup, 2025 yılı kış aylarında dijital belgeleme sonucu elde edilecek verilerinin bilgisayar ortamında işlenmesi amacıyla laboratuvar çalışmalarına hız verilmiştir. Bu çalışmalar neticesinde;
Tüm mezarların cephe, plan ve kesit çizimleri gerçekleştirilecek, planı çizilen mezarlar hâlihazır haritada konumlanacaktır,
Boyalı ve Kabartmalı cephelere ve mezar odalarına sahip mezar örneklerinin cephe çizimlerine fotogrametri yöntemi ile üretilen ortofotoları eklenecektir,
Genellikle nekropol alanlarının yakınlarında bulunan kaya oyma altar (sunak) ve tören alanlarına ait hava belgeleme metotlarıyla açıkça görülebilen, tüm yapı ve mimari kalıntılarının planları çizilerek,
Mezar grupları içinde, grupları temsil eden örneklerin 3B modellerinin oluşturulması sayesinde; mezarların iç ve dış mimari elemanları, süsleme ve kabartmaları, yazıtları, işçiliği açasından yerel özellikler, etkileşim bölgeleri, sanatkâr grubu, tarihlendirme ve ölü gömme gelenekleri gibi pek çok yönden etraflıca incelenmesine olanak sağlanacaktır.
PROJENİN EKİBİ
Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Öğretim Üyesi Handan Yıldızhan’ın yürütücülüğünde sürdürülen araştırmanın jeolojik çalışmaları Jeoloji Mühendisliği bölümünden Doç. Dr. Ayşe Orhan, dijital belgeleme çalışmaları ise KÜMİB’den Dr. Öğr. Üyesi Ömer Uzunel ve Öğr. Gör. Fatih Yılmaz tarafından gerçekleştirilmektedir.
PROJENİN ÇIKTILARI
1- Kültürel miras varlık alanlarının ve arkeolojik verilerin dijital belgeleme yöntemleriyle, en az veri kaybı olacak şekilde belgelenerek dijital ortamda koruma altına alınması
2- Elde edilen yeni verilerle Ulusal ve Kapadokya Kültürel Miras Veri tabanına katkı sağlanması
3- Kaya Mezarları temalı, tematik bir Nevşehir haritasının oluşturulması
4- Hazırlanan hâlihazır harita, 3B model gibi çıktılar işe mevcut dokuya zarar vermeden, kültürel mirası koruma, iyileştirme politikaları ve turizme yönelik (yürüyüş yolları, ziyaretçi merkezleri gibi tasarımlara altyapı oluşturması
5- Kaya mezarlarının bölgenin turizm destinasyona katılması yoluyla yerel ve bölgesel kalkınmaya katkı sağlaması yoluyla Kaya mezarlarına sürdürülebilir bir yapı kazandırılması
6- Kapadokya kültürel mirasının sürdürülebilirlik yaklaşımı içinde korunması, aktarılması ve bölgenin kolektif hafızasının inşasına katkıda bulunması
7- Arkeo-jeo park projesi gibi geliştirilebilecek yeni projelere referans sağlayarak Nevşehir’in tanıtım, eğitim, öğretim ve bilimsel araştırma faaliyetlerine katkılar sağlanması
8- Bölgenin Hellenistik ve Roma Dönemlerine ait karanlıkta kalan kültürel ve dini verilerin ortaya çıkarılmasıyla bölge tarihine ve arkeolojisine katkı sağlaması
9- Bölgede daha sonra sürdürülecek çalışmalara referans sağlaması
10- Anadolu’daki ve uluslararası kaya mezarları ve ölü gömme gelenekleri araştırmaları alanında bilim dünyasına yeni ve ünik katkılar sağlaması
11- Ulaşılan bilimsel sonuçlarla yapılacak yayınlar aracılığıyla araştırma alanındaki literatür boşluğunun doldurulması
12- Proje verilerinin Üniversitemiz Arkeoloji ve Sanat Tarihi ve Turizm Rehberliği bölümlerinde hâlihazırda devam eden ilgili lisans ve lisansüstü dersleri için dijital ders materyaline dönüştürülmesiyle eğitimine konu ile ilgili eğitime katkı sağlaması
